شهرهای جدید ، مشکل گشا ویا اتلا ف امکا نا ت . بخش اول

پیش گفتار : از گرد اورنده مطالب .

درپی بحث ها ی پیشین ، هدف این سایت قبل ازهرچیز ازیک طرف دررابطه است با وضعیت کنونی شهرنشینی ومرحله توسعه ویژه ای که باان مواجه ایم . وازطرف دیگرارزیابی وسنجش سیاست گزاری های درجریان ، و بلاخره علت یابی بن بستهای - بزعم ما - پی درپی ایکه دراین عرصه ها پیش میاید . بعنوان مثال درحا لی که بوضوح مشاهده میشود ، برنامه های مربوط به احداث شهرهای جدید ، اغلب باشکست مواجه شده ، بازهم به همان سبک کلیشه ای به احداث انها ادامه داده ، گوئی درمقابلء اتلاف امکانات جامعه ازیکطرف وبوجود امدن ناهنجاری های غیرقابل اجتناب بعدی ازطرف دیگر ، نباید هیچ گونه احساس مسئولیتی داشته باشیم !

کوشش ما کنکاش وجستجوی علل شکل گیری سیاست گزاری ورواج برداشت هائی است که اینگونه سیاست گزاری ها تاکنون مبتنی برانها انجام پذیرفته اند . هنگامیکه به کنکاش مان ادامه میدهیم میبینینم این وضعیت - اجرای برنامه هائی که در نهایت مسئله سازند - درجهان درحال توسعه ، منحصر به کشورما نیست . برخی از این جوامع ازچند دهه پیش این توهمات را ازموده اند و اکنون با نتایج نا خوش ایند ان مواجه اند . منطقه خاور میانه ازا ین جهت - کلیشه کردن وتقلید از الگوهای غربی – در مقایسه باسایرملل درحال توسعه یک استثناست . به کشورهای هم جوارتوجه کنید چگونه در این چند دهه جولانگاه برنامه ریزان و مشاورین خارجی بوده است . البته شکی نیست که این وضعیت را منافع مشخصی بوجود میاورد . انها هستند که نهایتا با اعمال نفوذ خط دهنده سیاست گزاری وبرنامه ریزی ها میشوند . ولی انچه عمیقا" باعث تاسف است ، این استکه چرا در کشورما علیرقم انقلاب عظیم مردم ایران همان روال مسئله ساز گذشته را ادامه میدهیم !؟

فرضا" بازهم بعنوان مثال میتوان نمونه دیگری را مطرح نمود . مسئول برنامه ریزی طرحهای جدید شهری میپندارد : دراینده شهرجدید مجلسی در اصفهان وهشتگرد در تهران اولی دارای 300 ودومی 500 هزارجمعیت خواهند شد . درحالیکه هم اکنون بسختی ده پانزده درصد این رقم درانها ساکنند . انهم علی رقم تسهیلات ، تشویق ها ویا درعمل ترفندهای بسیاری که برای جلوگیری ازبرملا شدن شکست وعدم ا ستقبال مردم ، بکار گرفته میشود . اکنون ملاحظه نمائید ، دقیقا" شبیه به ادعای مسئول برنامه ریزی شهرهای جدید خودمان ، مسئول برنامه ریزی شهرجدید مدینه السادات واقع بین قاهره واسکندریه که مانند هشتگرد قراراست 500 هزارنفر جمعیت داشته باشد ! اما تا کنون با انواع تشویق ها ویارانه ها وبلاخره انواع ترفند ها پس از 30 سال جمعیتش به 130 هزار نفر رسیده است ، در پاسخ به خبر نگار المانی میگوید : تا سال 2017 یعنی ده سال دیگر جمعیت شهر به 500 هزارخواهد رسید . هنگامیکه خبرنگارآلمانی با تبسم معنی داری میپرسد چگونه ، شهری که طی سی سال گذشته با همه تشویق ها وتسهیلات جمعیت اش به 130 هزارنفر رسیده ، انتظار دارید تا ده سال دیگراین جمعیت چهاربرابر شود ؟ مسئول مربوطه درعین طفره رفتن در پاسخ به پرسش مشخص مطرح شده ، میگوید : همه چیز توسط کارشناسان ما دقیقا" بررسی وبرنامه ریزی شده ! پاسخی تکراری و بسیاراشنا ، که مرتبا" مشابه انرا ازمسئولین خودی هم میشنویم ! البته ماهم معتقدیم این سیاست گزاری ها ، در کشور ما وجوامع دیگری که وضعیتی کم وبیش مشابه ما را دارند ، تحت تاثیر منافع خاصی اتخاذ میشوند ، بگونه ای که این منافع اغلب همسوبامنافع اکثریت جامعه نیستند . منافع دست اندر کاران ساخت وسازها ، سرمایه های سوداگر ، انبوه سازان ، مهندسین مشاور که اینها ، همواره درعوض ارائه مشاوره مشخص جهت رفع ویا تعدیل مشکلی مشخص ، اغلب درپی راه اندازی یک پروژه میباشند . فرضا" ، در رابطه با موضوع بحث حاضر : شهرهای جدید ، کافی است ، مشخصا" به : نتیجه ، وضعیت هرشهر ، تعداد ومکان پیشنهادی شهرهای جدیدی که تاکنون ساخته شده ویادراینده قراراست ساخته شوند ، باکمی دقت توجه کنیم ، تا نتیجه ایکه تاکنون حاصل شده ، وبیش از همه ، میزان ضرورت اینگونه شهرها مشخص شود . بعنوان مثال : مشاورین ومسئولین ماهنگامی که مردم اصفهان ، شهر مجلسی را شهرارواح میدانند ، چه پاسخ مسئولانه ای دارند ؟ تاچه حد حاضرند مسئولیت چنین بن بستی را پذیرا باشند ؟ دانشجوی مقیم شهر مجلسی چنین میگوید : دانشگاه ما در شهر مجلسی اصفهان بود . اصفها نیا بهش میگند شهر ارواح ، نه اینکه چون روح داره ! برای اینکه شهر یک خوابگاه بود با هفتاد کیلومتر بیابون دورش . 65 کیلومتر جنوب غربی اصفهان .

درباره شکست وناکامی شهرجدید در ایران هم اکنون منتقدین دلسوز به بیان وشرح این ناکامی وشکست کامل ان مشغولند . کافی است به شهرهای مختلف احداث شده ویادر حال احداث توجه نمائیم تامشخص شود چه امکانا ت وسیعی تاکنون هدر رفته است . با این همه ضروری است حتی الامکان نمونه های مشابه در جوامع دیگر خاصه کشورهای منطقه خاورمیانه مطرح گرد د تا عمق تقلید وکلیشه کردن ها ویا در واقع در جا زدن دراین منطقه بیشتر مورد وارسی وکنکاش قرار گیرد . بنابراین ، برای ادامه بحث سعی خواهد شد در حد امکان تجربیات برخی از کشورهای این منطقه در این زمینه – احداث شهرهای جدید – را مورد توجه قرار دهیم . در مقاله پیشین ، از میشل پرو وست مطالبی در باره شهر جدید درعراق داشتیم . اکنون بعنوان مورد بعدی به اختصار به طرح برخی تجربیات کشور مصر ، بعنوان کشوری در این منطقه با مشکلات کلان شهری ء کم وبیش مشابه با کشورما ، میپردازیم . البته با این توضیح که منابع واطلاعاتی که دراین زمینه قابل دسترسی است بسیار محدود و اغلب نقل شده از منابع رسمی اند . اکثرا " بیش از اینکه به روشن شدن جوانب مسئله کمک نماید ، برای سرپوش گذاشتن بر ناکارامدی وشکست ها انتشار مییابند . بیشترتبلیغ و تعریف ازخود است تا اعتراف به شکست وجستجوی راهکارهای موثر ، راهکارهائی که واقعا" رافع مشکلات باشند . بنابراین سعی خواهد شد ، در حد توانائی ، مطالبی مطرح گردند که بیشتردرپی علت یابی وپژوهش در پدیده مورد نظرباشند .

نمونه هائی از تجربه نا موفق احداث شهرهای جدید در مصر :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

قاهره

برج ء بیا بـــــــــــــــــــــــــــــان .

از : فابین سیزلاک

مانیجر ماگازین اوریل 2007

قاهره - درکمترشهری ازجهان ، این همه جمعیت درفضای محدودی ، همچون مردم قاهره زندگی میکنند . برای مقایسه ، فرضا" ، محدوده کلن بزرگ درآلمان تقریبا" با وسعت شهرقاهره برابر است . در محدوده این شهرکناررود راین – محدوده کلن بزرگ – فقط یک میلیون نفرزندگی میکنند . درقاهره در محدوده ای بهمین وسعت بیش از 15 میلیون نفرساکن بوده ، انهم درحالیکه این تعداد مرتبا" درحال افزایش است . درخیابان ، دراتوبوس ، درمدرسه ودرهمه جا کمبود فضا محسوس است . آ لودگی محیط به حدی است که ، هرکس صبح با پیراهن سفید ازمنزل خارج شود ، غروب با پیراهنی کاملا" خاکستری به منزل باز خواهد گشت .

جهت کمک به تعدیل مشکلات ، کاستن از ازدها م ، تراکم وشلوقی در شهرقاهره ، دولت ومشاورینش از سی سال پیش چاره را دراحداث شهرهای جدید درخارج ازقلمرو نفوذ پایتخت دیدند . اما ، ایده شهرهای جدید در اکثریت قریب به اتفاقی که احداث شده اند ، درپاسخگوئی به انتظارات ، کمتر موفق بوده وبا شکست مواجه شده اند . بگونه ای که همواره مسئولین وبرنامه ریزان را با مشکل عدم استقبال بنگاهها وسایر فعالان ومتقاضیان به استقرار ویا سکونت در انها مواجه نموده است .

شهر سادات ( سادات سیتی *) که در فاصله صد کیلومتری شمالغربی قاهره قرار دارد ، شهرجدید ی استکه احداث ان با شکست کامل مواجه شده است . انورسادات احداث این شهررا درسال 1979 اغاز نمود . دران سالها رویای او احداث شهری بود که ، بصورت پایتخت دوم ، شامل همهء ادارات ووزارت خانه ها وسایرموسسات دولتی وهمینطوریک ارتباط ریلی با قاهره ، باشد . امروزه مدینه السادات حدود 130 هزار جمعیت دارد اکثر واحد های مسکونی این شهر500 هزارنفری خالی است . ولی برنامه ریزان ومسئولین احداث ان ، هنوز نمی خواهند این شکست ونا کامی را بپذ یرند .

محمود عبداللطیف ، رئیس دفتر برنامه ریزی شهر ، معتقد است تا سال 2017 جمعیت شهر به 500 هزار نفر خواهد رسید . حال اوچه تغییرات وسیاست ها ئی رادرسرمیپروراند ، که در انتظاراین است که در فرصتی کمترازده سال جمعیت شهرچهار برابر شود - انچه طی سه دهه علیرقم انواع یارانه وتسهیلات بوقوع نپیوسته - مسئله ایست که گویا او مخفی نگهداشته و مایل نیست در مورد ان سخن بگوید . امروزه مدینه السادات مملو ازسا ختمانها وخیابان های خالی است که بعضا"بصورت نیمه تمام رها شده اند .

*- واشنگتون 76- 05 – 14 دولت مصر یک کنسرسیوم امریکائی رابرای تهیه طرح شهرجدید سادات سیتی انتخاب نمود . شهر جدید در فاصله 100کیلومتری قا هره در محور قاهره اسکندریه قرار خواهد داشت .

مدینه السادات با بلوکهای ساختمانی خالی ونیمه تمام .

موردی دیگر، از نظرموقعیت کاملا"متفاوت با مدینه السادات شهرکی است در 15 کیلومتری جنوب غربی قاهره ، برخلاف مدینه السادات بسیارنزدیک به شهرقاهره قراردارد . هنگامیکه در سال 2000 زمینه برای سرمایه گذاری واسکان طبقات مرفع دران فراهم شد ، بعلت نزدیکی به شهرقاهره ، با ساخت وساز وسیعی مواجه شد . در کنار بلوکهای مسکونی نسبتا" ساده بسرعت ساخت ویلاهای بسیارمجلل وگران قیمت محصور شده با دیوارهای بلند درپارکهای مسکونی که ازانها نگهبانان خصوصی مواظبت میکنند، برای استفاده و سکونت ثروتمند ترین اقشارساکن قاهره ، اغاز شد . دراین شهرعلاوه برفراهم اوردن همه گونه تسهیلات سکونتی وشهری ، مدارس ، دانشگاههای خصوصی بین المللی نظیر، دانشگاه المانی ویا دانشگاه امریکائی قاهره ، که همگی درمرکزشهرحول میدان بزرگی بنام التحریراستقرار یافته اند ، نیزساخته شده اند .

شهر اقماری مورد بحث که سابقا"بشدت کم جاذبه بود ، اکنون با تسهیلاتی که برای سکنی اقشارثروتمند دران فراهم شده با رونق زایدالوصفی روبرواست . این شهردرسال 1979بنام شهرششم اکتبراحداث شد. علاوه به اینکه درنزدیکی قاهره قرارگرفته با هرم جیزه هم حدود 15 کیلومترفاصله دارد . بتدریج در مرکزاین شهرواحدهای تجاری ، مساجد وسینما ها وسایرتاسیسات ضروری شهری احداث شدند .

محمود عبد الجمال حدود چهارسال است که از قاهره برای دایرنمودن محل کسب کوچکی به این شهر نقل مکان نموده است ، میگوید : کسب وکاراکنون دراین شهرمقرون به صرفه است ، علاوه بران ، این شهر برای زندگی کردن هم بسیارزیبا است . همینطورشرکتهای بزرگی چون ب.ام . و ودایملربنزهم در نظر دارند کارخانه های مونتاژ اتومبیل دراین شهر احداث نمایند .

کرنلیا وگرهوف ، روزنامه نگار آ لمانی با خانواده اش درشهرششم اکتبردریک خانه شیک ردیفی ساز ، درمحله ایکه ، سرزمین رویا ، نامیده شده زندگی میکند . خانم وگرهوف میگوید : اینجا اثری از شلوغی ، سروصدا وکثافت قاهره دیده نمیشود. اینجا ارام وبا هوای پاک است ، کودکانم میتوانند بدون واهمه از تصادف با اتوموبیل درخیابان جلوی منزل بازی کنند .

طارق وفیق استاد برنامه ریزی شهری دانشگاه قاهره معتقد است : شهرهای جدید وبخشهای نوسازی شده درصورتیکه به شهرقاهره نزدیک باشند بخت توسعه ورونق را خواهند داشت. همهء شهرهای جدید ومحله هائی که ازدوران جمال عبداناصرتاکنون درفاصله دورازشهرقاهره بنا شده اند .همواره با مشکلات عدیده وخاصه عدم رغبت مردم به سکونت درانها مواجه اند .

بنای مسکونی نسبتا" گرانقیمت در حال اتمام در شهر 16 اکتبر قاهره

نمونه ای ازویلاهای شهرک اعیان نشین 6 اکتبر

(تشابه سلیقه نوکیسه های مصری بااقشار مرفه شمال شهرتهران درهردوتصویربسیار محسوس وقابل تامل است! م )

چگونه دولت بطورغیرمترقبه انتقالء برنامه ریزی شده پایتخت را لغونمود؟

الاهـــــــــــــــرام دسامبر 2007 از : ریم لیلا

قاهره شهر شلوغ وافسرده

اخیرا" صفوت الشریف ، رئیس مجلس شورا در رابطه باتصمیم دولت به انتقال پایتخت اعلان نمود : با توجه به دستوراخیررئیس جمهورچنین اقدامی فعلا"منتفی است . الشریف درهفدهم نوامبر 2007 به خبرنگاران گفت : احمد نظیف نخست وزیرنامه ای دریافت داشته بود که مطابق با ان کلیه ادارات مهم وزارت خانه ها ، مجلس وادارات وابسته به ان میبایست به پایتخت جدید انتقال میافتند . ولی رئیس جمهور حسنی مبارک درسفری که اخیرا" به اسمائیلیه داشت ، به اطلاع رسانه ها رساند که چنین برنامه ای به بیلیونها لیره نیازدارد وفعلا" به هیچ وجه قابل اجرا نیست . بهتر است امکانات اختصاص داده شده را صرف رفاه عمومی کنیم .

پیشنهاد انتقال پایتخت سیاسی کشور به شهرجدید ، سال گذشته ، درحزب دمکرات ملی ( حزب حاکم ) ، به بحث گزارده وتصویب شده بود . طارق طلعت مصطفی ، رئیس کمیته مسکن وبرنامه ریزی اعلام کرد کمیته مذکور چند ین ماه است که به مطالعه وبرنامه ریزی انتقال به پایتخت جدید ، مشغول بوده است . اقتصاد دانان ، جامعه شناسان وکارشناسان دیگرنیزدراین بحث ها شرکت داشته اند . اومیگوید : میخواهیم پایتخت را مبتنی بردید گاهی جدید انتقال دهیم . اواضافه کرد پیشنهاد فقط به مکان یابی شهرمحدود نبود . بلکه جنبه های سیاسی ا ن ، از انجمله تمرکزهمه اموردرقاهره نیزدرنظر بوده است . انتقال چنین برنامه ریزی شده بود که ، تا سال 2050 همهء ادارات موسسات دولتی وامورمربوط به اداره کشوربه شهرجدید انتقال یابد . مصطفی میگوید : %95 از جمعیت 73 میلیونی مصردر بخشی ازسرزمین مصر ساکن اند که فقط %5 مساحت ان را در برمیگیرد . جمعیت قاهره دراین دو سه دهه گذشته افزایش بسیاری داشته است . از 4/6 میلیون در سال 1975 به 20 ملیون نفردر سال 2005 رسیده است .

آخرین امار وزارت مسکن وجامعه شهری نشان میدهد که 1221 محله غیرمجاز که 12 تا 15 میلیون نفر در انها سکونت دارند ، در این منطقه شهری وجود دارد . اواضافه میکند : قاهره بصورت مرکز اصلی اقتصادی کشور باقی خواهد ماند . شهرجدید منحصرا"مرکزسیاسی واداری کشورخواهد بود. وضعیتی مشابه نیویورک و واشنگتن دی سی .

پیشنهاد انتقال پایتخت ، بصورت پایتخت اداری سیا سی جدید برای مکانهای متعددی مطرح شده بودند . از انجمله : شهر المنیلا الجدیدا که با قاهره فاصله چندانی ندارد . مرکزدیگری نظیر شهر جدید 6 اکتبر که در جوارقاهره قراردارد ، همینطورشهرهای دیگری چون اسکندریه وپرت سعید هم مطرح بوده اند . ولی المنیلا الجدیدا که بسیار به قاهره نزدیک وازامکانات ارتباطی خوبی نیزبرخورداراست ، انتخاب مطلوب تری است ، چون از امکانات حمل ونقل متنوع تری نیزبرخوردار است .

محسن ظهران استاد برنامه ریزی شهری دانشگاه اسکندریه ، معتقد است : " این انتقال بهترازصرف میلیونها لیره برای احداث وگسترش تاسیسات وساختارهای جدید نظیر بزرگ راه ، پل ووتونل هاست . که بهرحال همه انها ، راه حلهای موقت در مقابل مسائل پیش روی قاهره اند . از سال 1970 به بعد تاکید در توسعه ساختار های شهری ، ساخت پل وتونل ها برای روان تر کردن جابجائی وترافیک شهر بود . اما انور سادات ایده ایجاد پایتخت جدید را مطرح نمود . نخست سادات سیتی که در بیابان های بین قاهره واسکندریه قرار دارد ، بعنوان پایتخت سیاسی اداری جدید در نظر گرفته شد . بهمین سبب این شهر توسط خطوط ریلی با قاهره در ارتباط قرار گرفت . اما رویای بزر گشان انچنان که میپنداشتند تحقق نیافت ، وسادات سیتی هم اکنون بصورت شهر جدیدء رها شده در بیابان درامده است . ظهران معتقد است : پایتخت جدید نباید بیش 250 کیلومتربا قاهره فاصله داشته باشد . اوبه این مسئله هم اشاره میکند که درطول تاریخ پایتخت مصر میان اسوان واسکندریه بیش ازهفده بارجابجا شده است .

بگفته شهردارقاهره عبد العظیم وزیر : درقاهره بزرگ 3616 مدرسه ، 480 بیمارستان ،554 بنای تاریخی وجهانگردی و همینطور 82 هتل قرار دارد . دولت بین سالهای 1997-2000 نزدیک به 6/9 بیلیون لیره وبرای سالهای 2002 تا2007 نزدیک به 11 بیلیون لیره جهت بهبود زیرساختها وسایر تاسیسات هزینه نموده است .

صلاح حجاب یک مشاور معماری معتقد است : ما باید خدمات وادارات محل را به خارج از پایتخت انتقال دهیم ، تا بتوانیم انچه در قاهره میماند را نجات دهیم . همینطور بسیاری از امکاناتی که به شهر نقش پایتختی میدهد ، حتی الامکان از مرکز دور کنیم . ما باید تمرکز زدائی بیشتری را انجام دهیم . بعقیده حجاب : مقامات محلی باید بوروکراسی را محدود نموده ، تا با این همه رفت وامد شهری وبا میلیون ها خودرو، مواجه نباشیم . این شهر برای فقط 500 هزاروسیله نقلیه طراحی شده است .

عبدالعزیزعطیه استاد معماری وبرنامه ریزی شهری در دانشگاه عین الشمس نگرانی های دیگری را مطرح میکند . اومعتقد است : ساخت شهر جدید همواره هزینه های زیادی راببار میاورد ونهایتا" نتیجه عملی محسوسی ندارند . باستناد امارگیری های اخیر 20 در صد جمعیت مصر زیر خط فقر زندگی میکنند و20 در صد بعدی هم سطح زندگیشان درحد خط فقر است . عاطیه با نظر رئیس جمهور که معتقد به صرف نظر کردن از ایده انتقال پایتخت است ، بشرطی که هزینه های مربوطه واقعا" در جهت از میان بردن فقر بکار گرفته شود ، کاملا" موافق است . بسیار عملی تر ومفیدتر خواهد بود ، امکانات محدودمان را صرف از میان بردن فقر نما ئیم ، تا اینکه انهارا در پروژهای شهرجدید هزینه کنیم که نهایتا" به احدات شهرهای خالی از سکنه در بیابان بیانجامند .

گرداورنده مطالب مهدی کاظمی بیدهندی خرداد 1388

ادامه در بخش بعدی.