شهرسازی ، محیط زیست ومشکل الودگی هوا (بخش اخر)

ادامه بررسی وتوجه به تجربیات کلانشهرهای امریکای لاتین درزمینه تعدیل الودگی هوا ، باهدف اشنائی با تجربیات عینی ومشخص این جوامع

انتخاب وبرگردان گزارشها از مهدی کاظمی

دربخشهای قبلی درمورد راهکارهائی که کلانشهرهای عمده امریکای لاتین (دراین اینجا هفت کلانشهر پرجمعیت تر) جهت کاستن ازالودگی هوای شهرهای نامبرده بکارگرفته اند، نخست ملاحظه شد ، مکزیکی ها اقدامات خود را بیشترروی : محدودیت تردد خودروهای شخصی تاکید بروسایط نقلیه همگانی ، متمرکز نمودند . درحالی که در ریودِ ژانیرو، سائو پاولو وتا حدی بوئنوس ایرس بیشتردرپی سرعت بخشیدن به جابجائی ها بوده اند . بهمین سبب به جای عمده نمودن مسئله کاستن از حجم تردد وسایط نقلیه ، ازطریق راهکارهائی چون: ممنوعیت تردد برای بخشی از وسایط نقلیه ، سرعت درجابجائی درراهکارهایشان برجسته ترشد . بدین ترتیب فرضا" درریودِ ژانیرو طرح بی.آر.تی ( BRTs (Bus Rapid Transit اتوبوسهای کمرشکن بزرگ درمسیرهای ویژه باسرعت بیشتری بکارگرفته شده است . گزارشهای مختلف نشان میدهند ،این اتوبوسها ی تند رو که به «متروبوس» نیز معروف شده اند ، بااستقبال نسبتا"خوب شهروندان مواجه شده است . ( همینطور گفته شده : مردم تهران هم از اتوبوسهای بی. ار.تی استقبال نسبتا"خوبی داشته اند )

BRT Transcarioca

بی . آر. تی ترانس کاریوکا ، یا انچه به متروبوس نیز معروف شده ، درمسیری که 27 محله ازشرقی ترین نقطه شهر، جزیره گُوِرنادُور(محل فرودگاه بین الملی ریو) تا پلاژ ، باها دِ تیژوکا ، در انتهای غربی شهر بطول 39 کیلومتر را دربرمیگیرد ؛ همراه باسایر مسیرهای بی. آر. تی روزانه 350 هزار شهروند را جابجا مینماید . انهم باتوجه به این مزیت که ، در این جابجائیها قریب به 60 در صد زمان لازم صرفه جوئی میشود .

خطوظ ویژه بی. آر. تی درکلان شهر ریو دژانیرو وشهر نیتروی درمجاوران - ترانس کاریوکا بطول 39 کیلومتر، دراین نقشه به رنگ ابی نشان داده شده است .

برای اینکه هشت خط اصلی برنامه ریزی شده بی.ار.تی تا سال 2018 تکمیل گردد دست اندر کاران این طرح دستکم به بیش ازیک میلیارد دولارامریکا احتیاج خواهند داشت . انتظاراین استکه هشت خط اولیه پس ازتکمیل بتوانند روزانه 683هزارمسافررا جابجا نمایند . دراینصورت میتوان 1015 اتوبوسهای کنونی درتردد را، ازسطح شهرخارج نمود . ضمن اینکه این مسیرها رویهم رفته 450 کیلومتر طول خواهند داشت .

برآورد میشود باتحقق اهداف مذکور، دراین بخشهای شهر،که بیش 3,7 میلیون نفرجمعیت دارند , روزانه ، بجای اتوبوسهای خارج شده ، با 290 متروبوس - اتوبوسهای تندرو - و460 اتوبوس معمولی ، ویا 590 اتوبوس کمترازاتوبوسهائی که هم اکنون در ترددند ، روزانه 420 هزار مسافر را جابجا نمود .

هشت مسیربرنامه ریزی شده بی آر تی متروبوس در ریو دِ ژانیرو

البته ناگفته نماند : هرچند که ایده متروبوس ویا اتوبوسهای تندرو، زمان لازم برای جابجائیها را را تا 60 درصد کاهش میدهند و به همین خاطرمورد توجه شهروندان قرارگرفته است . اما اقدام سریع دراجرای عملیات اماده سازی و تجهیز مسیرها ، تااندازه زیادی برای پاسخگوئی به نیازهای تردد شهری، درزمان بازیهای المپیک ، که قراراست درشهر ریودِ ژانیرو انجام شود ، نیز بوده است .

دررابطه با نتایج حاصله از اقداماتی که درکلانشهرسائو پاولو جهت کاهش الودگی هوا انجام شده ، همانگونه که قبلا"نیزمطرح گردید، درسائوپالو نیزاقداماتی که انجام شده کم وبیش نظیر ریودِ ژانیرو، یعنی تاکید برایجاد مسیرهای جدید برای بی .آر. تی ویا متروبوسها و بموازات ان سایراقدامات تعدیل کننده ،است. اما باهمه اینها ، نتایج همه این اقدامات نتوا نسته الودگی هوارا، درمقایسه با سالهای پیش انچنان که انتظارمیرفت ، کاهش دهد .

ازان جمله : بگزارش ، لاریزا لیروس بارونی از نشریه ، یو اُ ال نوتیسیا ، درسائوپالو 04/08/2011 ، باعنوان : " کیفیت هوادر شهرسائو پاولو بد تراز سالهای پیش شده است "

میافزاید : " . . . علیرقم برقراری کنترل وبازدید مرتب وسایط نقلیه و همچنین بارش مداوم ، کیفیت هوای شهرسائوپاولو امسال ₍₂₀₁₁₎ بد ترازهفت سال گذشته ، یا از 2004 تا 2011 گزارش شده است . کارشناسانی که دراین مورد به پرسشهای نشریه مذکورپاسخ داده اند ، افزایش شماروسایط نقلیه درشهرودرنتیجه ، راه بندان های مکرر، که موجب میشوند که حرکت وسایط نقلیه درمحورهای اصلی کند ترشود را ، علت اصلی بدتر شدن کیفیت هوای شهر میدانستند .

شمار روزهائی که کیفیت هوا درشهر سائوپاولو نامطلوب گزارش شده درهفت ماهه اول سال 2011 درمقایسه با زمان مشابه سال 2008 – یعنی یک سال پیش ازاجباری شدن بازرسی مرتب الایندگی وسایط نقلیه - 146درصد افزایش داشته ، براساس امارشرکت تکنولوژی بهداشت محیط ،37 روزازهفت ماه اخیرالودگی هوا بیشترازمیزان قابل قبول گزارش شده است . درصورتیکه درسال 2008 تعداد روزهائی که میزان الودگی هوا بیش از حٌد مورد پذیرش بوده ققط به 15 روز رسید . انهم درحالیکه ، میزان متوسط بارندگی - که همواره کمکی برای تعدیل الودگی هوای است - درشهرسائو پاولودرسالهای اخیراز 103.08 میلیمتردرسال 2008 ، تا 129.1میلیمتردر 2011 افزایش داشته است .

ماریا لوسیا پریرا انتونس ، استاد دوره مهندسی محیط زیست در دانشگاه ایالتی سائو پاولو ومتخصص الودگی جَوًی ، میگوید: " بااینکه درسالهای اخیر میزان بارندگی بیشتر بوده ولی افزایش تعداد وسایط نقلیه اثر بارش بیشتر در کمک به تعدیل الودگی هوا را خنثی نموده است ."

درموردشهربوئنوس ایرس با توجه به گزارشهای پژوهشی مختلفی که دراین زمینه انتشار یافته ، ازان جمله ، گزارشی ازسازمان جهانی بهداشت که درهشتم ماه مه 2014 ارائه شده : هرچند میزان ریزگردها درهرمترمکعب ، درهوای شهر بوئنوس ایرس اغلب بیشترازحد تعیین شده توسط سازمان جهانی بهداشت بوده ، اما درمقایسه باسایرشهرهای امریکای لاتین میزان الاینده ها درهوای شهر بوئنوس ایرس کمترازاکثرکلانشهرهای این شبهه قاره ، نظیر: کیتو، آسونسیون ، سائو پاولو، ریود ژانیرو، شهرمکزیکو، کاراکاس، لاپاز، سانتیاگوی شیلی ، بوگوتا و لیما بوده ، درمقابل الودگی هوای ان بیشترازشهرهائی چون : گوادلاخارا درمکزیک ، سن خوزه درکاستاریکا وبرخی ازدیگرشهرهای بزرگ منطقه گزارش شده است.

درادامه این توجه کلی به وضعیت الودگی هوا درکلانشهرهای مذکورمیتوان گفت : راهکارهای بکارگرفته شده درسایرکلان شهرهای بزرگ امریکای لاتین - دراین نوشته مشخصا" سانتیاگوی شیلی ، لیما وبوگوتا - هم باتفاوتهای مختصری شبیه به سایر کلانشهرهای این منطقه بوده است . همه این شهرها برا ی تسریع تحرک وسایط نقلیه وتشویق شهروندان به استفاده از وسایط نقلیه همگانی ، اتوبوسهای تند رو را بکار گرفته اند . بگونه ایکه باید گفت امروزه اتوبوسهای تند رودراغلب کلانشهرهائ جهان ، بویژه کلانشهرهای جهان در حال توسعه ، که بامشکل کندی تحرک مواجه اند ( ازانجمله تهران- از سال 1386 تاکنون - وبرخی از شهرهای بزرگ ایران هم ) ازاین اتوبوسها جهت سرعت بخشید ن به جابجائی مسافرین ، تسریع وکارامدترنمودن جابجائی ها استفاده مینمایند .

اکنون مسئله ایکه میباید بادقت بسیاربه ان توجه نمود این استکه : چرا اینگونه راهکارها که در اغلب شهرهای جهان ، ودربحث حاضرکلانشهرهای پرجمعیت جهان درحال توسعه کم وبیش مشابه یکدیگربکارگرفته میشوند، آنگونه که انتظارمیرفته ، درکلانشهرهای جهان در حال توسعه بمیزان قابل قبولی نتیجه بخش نبوده اند ؟ یا ااینکه چراکشورهای پیشرفته صنعتی دراین زمینه اقداماتشان نسبتا" باموفقیت همراه است ؟ برای پاسخ به پرسشهای متنوع وپرشماری که دراین زمینه مطرح میگردند ؛ میباید قبل ازهرچیزبه مسئله الودگی هوای « شهر» را همانند سایر معضلات ساختاری ان ، بصورت یکی از نتایج ویا حاصل نحوه عملکرد های مختلف شهرمورد توجه قرار داد . باچنین رویکردی استکه ، میتوان عواملی که موجب الودگی هوا میشوند را دررابطه باعملکرد شهر، انهم درابعاد مختلف ان مورد ارزیابی وشناسائی قرار داد .

جهت ادامه مشخص تربحث حاضرمیتوان ، باردیگر مروری برعوامل عمده آلاینده هوای شهرهای مذکورداشت. همانگونه که قبلا"ملاحظه گردید این عوامل به دو گروه تقسیم میشدند .

عوامل ثابت

شامل عوامل طبیعی ، که میتوانند موجب تشدید ویا حتی درمواردی کاهش الودگی هوا شوند . مانند رشته کوههائی که درمسیرجریان هوا قراردارند ؛ انچه درشهرهائی چون سانتیاگودرشیلی ویا شهرمکزیکو بصورت عامل مهم تشدید الودگی هوا میباشند. ویا اینکه درمواردی چون ، وضعیت جغرافیائی شهربوئنوس ایرس ، قرارگرفتن شهردرجلگه ای وسیع و وجود نسیم مداوم دردلتای لاپلاتا ، عوامل طبیعی بمیزان محسوسی موجب تعدیل الودگی هوای شهرشده اند . عوامل ثابت دیگری که ممکن است موجب افزایش الودگی هوا شوند ، عبارت اند : از کارخانه ها ی الاینده هوای ویا الودگی ناشی از سوخت های متفاوتی که جهت گرم نمودن بناهای مسکونی وغیرهمورد استفاده قرار میگیرند . هم چنین الودگی هوا که درنتیجه ساخت بناهای معمولا" بلند مرتبه ایکه ، جریان طبیعی هوارا دچار اشکال مینمایند . را میباید در نظر داشت.

درمورد الایندگی واحدهای صنعتی برخلاف سیاستی که درایران از پیش ازانقلاب شروع شد. ( سیاستی که اغلب با سطحی نگری ، بدون توجه به ویژگیها وهمچنین نیازهای بخش صنعت دراین مرحله ازتوسعه واقعا" پرفازونشیب کشور، خواهان دورنمودن واحدهای صنعنی از کلان شهرها میشوند . مسئله ایکه هم اکنون بصورت استخوان لای زخم وایجاد مشکلات عدیده ای برای کارکنان وصاحبان واحدهای انتقال داده شده از شهر تهران درامده است .) درکلانشهرهای لاتین امریکائی همچنان که ملاحظه شد ، اصولا"مسئله انتقال و دور نمودن واحدهای صنعتی ازشهر، چه برای کمک به کاهش الودگی هوا و یا هدفهای دیگری چون جلوگیری از تمرکز بیشتردرکلانشهرها مطرح نبوده ، بلکه کنترل مداوم ودقیق درجهت تجهیز واحد های صنعتی به امکانات فنی رفع الایندگی ها ، دردستورکاربوده است . حال دراین زمینه تاچه اندازه موفق بوده اند ، یااینکه باوجودکوشش های مختلف ، بعلت محدویت های پیش رو ، نتیجه حاصله چندان رضایت بخش نبوده ، مسئله ایست که دررابطه باوضعیت اقتصادی ، اجتماعی وسیاسی این جوامع میباید مورد بررسی قرار داد.

اما در مورد موانعی که برخی ازساختمانها ، برجها ویا سازه های مرتفع دیگری که مانع جریان طبیعی هوا میشوند ، درکلانشهرهای لاتین امریکائی هم یکی ازموضوعات مورد بحث بوده است . چنانکه برخی ایبن مسئله را چندان جدی ندانسته ، اما برخی دیگر روی تاثیر ان برتشدید الودگی هوا، تاکید دا شته اند . یکی ازموارد مشخصی که ، با استناد به پژوهشهای عملی این مسئله را مورد توجه وازمون قرارداده است ، پروژه ایستکه توسط گروهی ازاساتید و دانشجویان درانستیتوی پژوهشهای تکنولوژیکی دانشگاه ایالتی سائوپائولو درزمینه تاثیرافزایش عمودی سازی در تشدید الودگی هوا درمحلات مختلف شهر انجام شده است . این پژوهش که براساس شبیه سازی رایانه ای (سیمولاسیون کامپیوتری ) درتونل باد انجام شده نشان میدهد افزایش بناهای بلند مرتبه که طرح جامع شهرسائوپائولو، در ژوئن 2014 احداث انها را توصیه نموده ، میتواند الودگی هوا را تشدید نماید .

ماکت وضع موجود محله مورد مطالعه درتونل باد

در پژوهش نشان داده شده که در صورت ضرورت بلند مرتبه سازی میبایدعرض وارتفاع بنا ونحوه قرارگرفتن ان درمسیر باد ، بصورتی طراحی شود که تاثیر ان در افزایش الودگی هوا– ازنظرمانع بودن در مقابل جریان طبیعی باد - به حداقل برسد .

ماکت محله مورد مطالعه پس از افزایش بلوکهای بلند مرتبه پیشنهادی طرح جامع شهر

عوامل متحرک

عوامل متحرک ویا وسایط نقلیه باسوخت فسیلی ، براساس گزارش وپژوهشهای مختلف در شهرهای مذکور، بین 75 تا قریب به 90 درصدالودگی هوا را موجب میشوند . درمقابل چنین

وضعیتی معمولا" راه حلها وپیشنهاد های شناخته شده ای بااهدافی چون :

- کاستن ازحجم تردد ، ازطریق محدویت تردد برای برخی ازخودروها

- بهبود سوخت مورد استفاده ومصرف سوختهائی که آلایندگی کمتری دارند

- استفاده ازوسایط نقلیه ای که کم مصرف اند.

-استفاده بیشتر ازوسایط نقلیه گازسور، هیبرید ویا وسایط نقلیه بانیروی محرکه الکتریکی

- سرعت بخشیدن به جابجائی وسایط نقلیه ازطریق افزایش سرعت تردد وهمچنین بهبود وافزایش سطح مسیرهای تردد.

- استفاه بیشتر از وسایط نقلیه همگانی بجای خود روشخصی

- خارج نمون خودروهای پرمصرف ویا کهنه ازشبکه حمل ونقل

- استفاده بیشتر ازدوچرخه ، دستکم برای فاصله های کوتاه ، ایجاد تسیلات لازم برای ان .

- افزایش فضای سبز

- وانواع پشنهادهای دیگری که میتواند از کاهش میزان الودگی هوا بکاهد .

نتیجه گیری

درخاتمه با توجه به تجربیات ، موفقیت های نسبی وبلکه بیشترعدم توفیق در رفع ویا دستکم کاهش الودگی هوا در شهرهای مورد اشاره میتوان برخی نکات را ، بعنوان نتیجهء بررسی وضعیت الودگی هوا ، واقداماتی که درجهت رفع ویا کاهش ان ، در کلانشهرهای عمده امریکای لاتین انجام شده است ، مورد توجه قرار داد .

جهت شناسائی علل بوجود امدن الودگی هوا وراه های ممکن وشدنیء ، رفع ویا دستکم کاهش ان ، چه در مورد بررسی علل بوجود امدن و یا پیشنهادهائی که در وضع موجود بتوان به انها تحقق بخشید . باید الودگی هوا را بعنوان مشکلی مربود به عملکردها ی شهری ودر نتیجه هراقدامی در مورد انرا هم بصورت جزئی از سیاست گزاری های شهری در نظرداشت . درغیر اینصورت بسیاری از پیشنهادهائی که ظاهرا" عملی بنظر میرسند ، میتوانند در عمل با موانع مختلفی مواجه شده وعملا" با نا کار امدی مواجه شوند . بعنوان مثال هنگامی که استفاده از وسائل حمل ونقل همگانی را برای کاهش الودگی هوا توصیه مینمائیم – انچه در مزیت داشتن ان شکی نیست – باید به محدودیتهای عینی انهم توجه داشت . یعنی بجای درنظرداشتن محدویتهای عینی مذکور و شناخت شرایط ومحدودیت های موجود ، متوسل به برداشت های سطحی نگری چون : کمبود اگاهی مردم ویا ، پندارهای موهومی چون ,, لزوم فرهنگ سازی ,, وامثالهم ، نشد . بلکه پیشاپیش توجه داشت ، همگان اگاهند که : اگر بتوان ، ازوسایط حمل ونقل همگانی باسهولتی نه چندان متفاوت از خودرو شخصی استفاده نمود ، شهروندی که برای جابجائی از خودروشخصی استفاده مینماید ، لحظه ای از استفاده وسیله نقلیه همگانی درنگ ، نخواهد نمود. چرا چون بفرض درکلانشهر توسعه نیافته از انجائیکه فعالیتها خُرد واستقرارشان درشهر بسیار پراکنده است . برای اکثریت شهروندان جایگزینی خودرو شخصی به وسیله نقلیه همگانی چندان بصرفه نیست . در تجربه شهر ریو مشاهده شد : هنگامی که بی آر تی ها راه اندازی شدند، انهم بصورتی که دریک مسیر 39 کیلومتری فقط درپنج تا شش ایستگاه توقف داشتند ، واقعا" توانستند در مقایسه بااتوبوس های معمولی 60 در صد ازمان جابجائی در مسیر را صرفه جوئی نمایند !در اینصورت بود که بسیاری از ان استقبال نمودند . چون مردم صرفه جوئی در وقت را عملا" مشاهده نمودند !

باید این مهم راهم در نظرداشت که : در جامعه در حال توسعه ، در مقایسه با سایر جوامع سرمایه داری پیشرفته ، معضلات شهری ، ازالودگی هوای شهرگرفته تا بفرض مشکلات دیگری نظیر: مشکل مسکن ، امنیت شهری ، حاشیه نشینی ء روبه افزایش ، بهداشت وغیره ، باصدورچند تصویب نامه دستوری به سادگی قابل ازمیان رفتن نیستند . بنابراین در مورد مسئله الودگی هواهم ، باید مانند سایر معضلات شهری پیش رو ، با سنجش هم جانبه هر پیشنهادی در واقع ، قبل از طرح آن ، زمینه و امکانات لازم برای امکان تحقق انرا فراهم اورد.

شاهد بودیم ، هنگامی مسئولین شهرمکزیکوگفتند : ماموفق به رفع الودگی هوای شهر شدیم . انگاه ، بسیاری حتی درکشورما هم بدون توجه به محدویت های ساختاری پیش رو برای تحقق چنین اهدافی درکشوری چون مکزیک ، این مسئله را باور نموده ، حتی گفتند : اگرماهم مانند مکزیکیها عزم راسخی میداشتیم ، مسئله الودگی هوا هم اکنون از میان رفته بود ! در صورتیکه که درشهر مکزیکو علی رقم کوشش های فراوان در این زمینه ، امسال، اواخرمارس 2016 ، وضع الودگی هوای شهر بصورتی بود که در16 مارس همین سال رئیس جمهور مکزیک بعلت الودگی شدید هوای شهر ، وضعیت فوق العاده واضطراری اعلام نمود !

نکته دیگری که میتوان از تجربیات کلانشهرهای نامبرده اموخت این استکه اقدامات تاحد امکان بجای دستوری و باایجاد ممنوعیت های مختلف ، باید در حد امکان نخست بافراهم اوردن شرایط وتسهیلات ضروری ، تحقق واجرای انرا بگونه ای ایجابی تحقق بخشید.

انتخاب وبرگردان مطالب ، مهدی کاظمی بید هندی

اردیبهشت 1395